Frans Hogenberg

Frans Hogenberg (Mechelen ca. 1535 – Keulen ca. 1590)

Leven

Frans Hogenberg werd in Mechelen geboren. Wanneer juist is niet bekend. Zijn vader schilder en ‘printsteker’ Nikolaas, overleed kort voor 23 september 1539. Zijn moeder huwde in 1548 opnieuw met Hendrik Terbrugge, een graveur en uitgever van kaarten in Antwerpen die twee kinderen had, Anna en Remigius.

Net als zijn broer Remigius kreeg Frans waarschijnlijk les van zijn stiefvader.

Tot 1568 hoort men niet veel meer van hem. Zijn naam met de omschrijving ‘schilder’ komt wel voor op een lijst van uit de Nederlanden verbannen personen in verband met de calvinistische onlusten van 1566-67. Waarschijnlijk is hij kort daarop naar Engeland gevlucht, want hij sneed daar enkele prenten in 1568-1569. Zie onder.
Omstreeks 1570 vestigde hij zich ten slotte in Keulen, waar hij tot zijn dood zou blijven wonen en werken. Hij maakte nog wel verschillende reizen.

Ook het jaar van zijn overlijden is niet precies bekend. Het jaar 1590 lijkt het meest aannemelijk. In de boekhouding van Chistoffel Plantijn staan transacties  met Frans Hogenberg genoteerd in 1589, en in de Vasten van 1591 is een betaling is geregistreerd ten gunste van de weduwe Hogenberg.

Frans Hogenberg werd begraven buiten de stad Keulen op het protestantse kerkhof.

Werken

Frans Hogenberg was uitzonderlijk bedrijvig. Waarschijnlijk werd hij geholpen door andere graveurs, maar de lijst van werken, die aan hem en zijn atelier kan worden toegeschreven, is lang en indrukwekkend.

Het vroegst bekende werk van de kunstenaar dateert van 1558. Het is een van de destijds zo populaire voorstellingen van de strijd tussen Carnaval en Vasten: Den vetten vastelavont met alle syn gasten compt hier bestriden die mager vasten. Dit werd uitgegeven in Antwerpen door de belangrijkste prentenhandelaar van die tijd, Hiëronymus Cock.

In 1561 verschijnt een allegorische voorstelling in de vorm van een stad met kust en schepen en vrouwe Fortuna in het midden en in 1562 een verbeelding van de profetie van Mattheüs XXV.
In de Engelse tijd (1568/69) maakte Frans Hogenberg enkele portretten, o.a. van Koningin
Elisabeth I, Lord William Cecil Burgby en van Robert Dudley, graaf van Leicester, en ook twee afbeeldingen van de pas opgerichte Londense beurs.

In 1575 verscheen een mooie serie van 31 prenten over Psyche en Cupido naar Rafaël.
Enkele werken zijn moeilijker te dateren: des Narrendans, een Caritas, vier prenten van de Seizoenen, vijf illustraties van de Psalmen, en nog enkele andere.

Portretten

Frans Hogenberg tekende ook enkele portretten van afzonderlijke figuren: Gerard Mercator (1574), de aartsbisschoppen Ernest en Gebhard Truchness van Keulen (1583) en Johann Greve, boekhandelaar te Hamburg (1589).

Nadat hij zich in Keulen had gevestigd omstreeks 1570 graveerde Hogenberg vooral kaarten en historietaferelen.

Kaarten

Hogenberg had reeds eerder samengewerkt met Abraham Ortelius, de voornaamste Antwerpse cartograaf. Deze had in 1570 de eerste editie van zijn beroemde Theatrum Orbis Terrarum uitgegeven bij Aegidius Coppens van Diest te Antwerpen. Nadien volgden nog verschillende uitgaven tot 1612.

De wereldkaart is gesigneerd door Frans Hogenberg en in het voorwoord bij het werk suggereert Ortelius dat alle platen door zijn vriend zijn gegraveerd. Dat was een reusachtige onderneming, die heel wat tijd gevergd moet hebben en zeker lang voor 1570 moet zijn begonnen.

Het succes van het Theatrum heeft Hogenberg vermoedelijk aangespoord iets dergelijks te gaan ondernemen. Samen met Georgius Braun (of Bruin) aartsdiaken van Dortmund en kanunnik van Keulen, en met de graveur Simon Novellanus (Van den Noevel), zijn zoon Abraham en dankzij de financiële steun van de Antwerpse prentenhandelaar Filips Galle, publiceerde hij in 1572 het eerste deel van de Civitates Orbis Terrarum met plattegronden en stadsgezichten uit de hele wereld. Het werk was een even groot succesrijk als het Theatrum. Het werd talloze malen herdrukt en meermaals aangevuld (een tweede deel in 1575 een derde in 1581, een vierde in 1594, een vijfde rond 1600, een zesde in 1618. Deze laatste editie was inmiddels uitgegroeid tot een werk van 6 delen).

Hogenberg zou verder gaan op de ingeslagen weg en een groot aantal kaarten van verschillend formaat publiceren, die volgens de boekhouding van Plantijn grif verkocht werden: een wereldkaart, kaarten van de Nederlanden, Brabant, Henegouwen, Frankrijk, Duitsland, de Elzas, Amerika, Moskovie, enz.

Bovendien zou hij nog tijd vinden om enkele werken van kaarten te voorzien, o.a. een tweetal publicaties van Michel Aitsinger, Terra promissionis (1582) en Belgici Leonis Chorographia (1587).

Bekend werd ook zijn tekening van de kaart van Nederland in de vorm van een leeuw, Leo Belgicus.

Deze voorstelling zou daarna nog vele malen gekopieerd worden, onder meer voor het boek van Famiano Strada over de geschiedenis van de Tachtigjarige Oorlog: De Bello Belgico decades duae (1632-1650) in twee delen van tien boeken: deel I van 1555 tot 1578, deel II van 1578 tot 1590.

In 1655 verscheen een Nederlandse vertaling, deel I onder de naam De Thien eerste Boecken der Nederlandtsche Oorloge … verduytscht door Guilliam van Aelst, uitgegeven in Rotterdam door Andries van Hoogen-Huyse en deel II onder de naam Het Tweede Deel der Nederlandtsche Oorlogen, in thien boecken door P. Famianus Strada

Historieprenten

De prenten van Frans Hogenberg met de weergave van de belangrijkste gebeurtenissen in het Europa van toen zijn een unieke bron van gegevens. Selecties worden dan ook voortdurend in handboeken herdrukt.

Hogenberg bracht de prenten in kleine series op de markt bracht (met een Duits onderschrift en meestal met een volgnummer links onderaan. In de uitgave bestemd voor het Franse publiek werden er strookjes met uitleg in het Frans bij de prenten geplakt).

De meeste prenten hebben betrekking op gebeurtenissen die Hogenberg -en zijn opvolgers- zelf hebben kunnen meemaken uit de periode 1555 tot 1631, dus langer dan 40 jaar na de dood van de kunstenaar.

Om praktische redenen rekent men ook de latere werken tot de historieprenten van Frans Hogenberg. In feite zijn ze door anderen op de markt gebracht. Men mag aannemen dat de nazaten van Frans, Joannes en Abraham Hogenberg, verantwoordelijk zijn voor deze publicaties en dat zij na de dood van hun vader (en grootvader) het werk in zijn atelier hebben voortgezet. Het is trouwens opvallend dat tot en met het jaar 1587 de verschillende series min of meer systematisch genummerd en gerangschikt zijn en dat na dat jaar de nummering verdwijnt en de systematiek ver te zoeken is.

Gebeurtenissen in de Nederlanden

Frans Hogenberg gaf ook een reeks historische prenten uit over contemporaine gebeurtenissen, waaronder vele veldslagen en belegeringen uit de Tachtigjarige Oorlog.

Enkele voorbeelden in het bericht Een Antwerps Kroniekje ten tijde van Plantijn in prenten.

De reeksen zijn vooral gericht op de gebeurtenissen in de Nederlanden (en soms op aangrenzende delen van Duitsland).

Eerst een vijftal niet genummerde prenten over de troonsafstand van Karel V, de militaire successen van Filips II te Saint-Quentin en Gravelines, en de dood van Karel V in Spanje.

Dan volgt de grote serie met het indienen van het verzoekschrift der edelen te Brussel op 5 april 1566 tot het einde van de eerste fase van de Tachtigjarige Oorlog in 1587, een bont, maar chronologische nauwgezet geheel onderverdeeld in drie kleinere genummerde series:

– een serie van 20 voor de periode van 1566-70,
– een even grote serie voor de periode 1570-77,
– een veel grotere van 109 voor de periode 1577-87.

De beginseries, voor zover ze betrekking hadden op de Nederlanden, werden eveneens opgenomen in de verschillende edities van Michel Aitsinger (of Eytzinger), De Leone Belgico (1583, 1585, 1588, 1595 en 1605) zonder de Duitse onderschriften en in de Duitse versie van de Belgische Historie van Emanuel van Meteren.

Het merendeel van de prenten van Hogenberg over de Nederlanden, 221 in getal, werd bovendien, in verkleind formaat, gekopieerd in W.Baudart, De Nassausche Oorlogen, 1615 (behalve de 221 overgenomen afbeeldingen liet Baudart nog 64 nieuw vervaardigde prenten opnemen).

Het spreekt vanzelf, dat noch de Hogenberg zelf, noch zijn medewerkers persoonlijk aanwezig kunnen geweest zijn bij de meeste van de door hen afgebeelde gebeurtenissen. Het meest aannemelijk is het dat ze geschreven of gesproken informatie hebben omgezet in zichtbare beelden. Waar het de Nederlanden betrof, waren ze wel door en door bekend met de steden en landschappen, alsook met de mensen, die zich erin bevonden: hun kleding, wapenuitrusting van soldaten, enz.

Veel van bovenstaande tekst is gebaseerd op ‘Hogenberg, Frans, [Voet, Leon] [inl.], De 80-jarige oorlog in prenten, Den Haag, Van Goor Zonen, 1977′

Bibliografie

Baudart, W.: De Nassausche Oorlogen, 1615

Bowen, Karen L.: Frans Hogenberg’s view of the wars in the Low Countries, London, 2016
overdruk uit: Print Quarterly, 33:2 (2016)

Guicciardini, L.: Descrittione di tutti i Paesi Bassi, ofwel Beschryvinghe van alle de Nederlanden, uitgegeven door Plantijn te Antwerpen (1581)

Michael Eytzinger (of Aitsingerus, Michael): De Leone Belgico, 1583

Kinds, Karel: Kroniek van de opstand in de Lage Landen, 1555-1609: actuele verslaggeving uit de zestiende eeuw, 1999

Van Meteren, E.: Duitse versie van de Belgische Historie

Meer informatie:

https://dutchrevolt.leiden.edu/dutch/personen/H/Pages/hogenberg.aspx

Deze informatie wijkt wel op sommige punten af van vorige tekst.

Zeer interessant om te bekijken op Youtube:

De Nederlandse Koninklijke Bibliotheek (KB) organiseerde op 22 november 2018 het symposium ‘Berichten over tachtig jaar oorlog. De Nederlandse Opstand tussen feit en fictie.’ Experts bieden een blik op de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) via verschillende media zoals nieuwsprenten, nieuwsbrieven en literatuur. Welk beeld werd hierin gecreëerd en waarom? Hoe werden lezers beïnvloed en gemanipuleerd?

Dit symposium bevatte 6 video’s die te bekijken zijn op YouTube.