De drukkerij was een turbulente en drukke plaats. In de tijd van Plantijn, en nadien van de familie Moretus, was het Museum Plantin-Moretus een plek waar hard werd gewerkt, geruzied en gevloekt. Er werd zelfs gevochten. Soms kwamen de werknemers daarbij in conflict met hun meester.
De gezellen waren geen gemakkelijk volkje. Dronkenschap was daarbij een van de grote boosdoeners. Zie de brief van Christoffel Plantijn.
Om het werk ordentelijk te laten verlopen werden werkreglementen opgesteld, ordonnanties genoemd.
In deze werkreglementen komen uiteraard de voor de hand liggende onderwerpen aan bod zoals de werktijden, de tijd wanneer iets moet worden afgeleverd, het verzorgen van het druk- en zetmateriaal, de werkwijze om het papier te natten of inktballen klaar te maken, het verbod om iets van het werk in de drukkerij verder te vertellen, enz.
Maar de gezellen waren -zoals gezegd- geen doetjes en er waren blijkbaar ook problemen van meer triviale aard. Het dagelijkse gedrag kon ook de onderlinge samenwerking bemoeilijken.
Overtredingen werden daarom bestraft met -soms zware- boetes (breucken).
Verder worden enkele voorbeelden gegegeven.
(De lonen werden betaald in (Carolus)guldens en stuivers. 1 gulden was 20 stuivers waard. De zetters verdienden gemiddeld 153 gulden, de drukkers ongeveer 146 per jaar. Afgerond verdiende een gezel dus ca. 10 stuivers per dag. (Voet, Leon. 1972. The Golden Compasses. A History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp. Volume 2: The Management of a Printing and Publishing House in Renaissance and Baroque. Amsterdam: Van Gendt.)
In Ordonnantie L wordt een opsomming in handschrift weergegeven:
AL DE ORDONANTIEN VAN DE PLANTIJNSCHE DRUCKERIJ DIE GHEMAECKT SYN T’ SEDERT HET JAER 1700. Met consent vande Camer byeen vergadert onder den Prins Joannes Broeckmans door Jacobus van Pinxen, in ’t jaer van Jubilé (1700).
Kopie in manuscript van alle ordonnantiën uit de Plantijnse drukkerij tussen 1609 en 1700 van de hand van Jacobus Pinxten, en door hem aangemaakt in 1700, met de goedkeuring en op last van de corporatie van de werkgezellen in de Plantijnse drukkerij. (Archief MPM 334)
M. Sabbe geeft slechts de ordonnantiën tot het jaar 1700, zoals op het oorspronkelijke titelblad wordt vermeld. L. Voet merkt op dat de ordonnantiën in feite doorlopen tot 1757. Hij geeft ook aan dat een meer gedetailleerde versie bestaat voor de jaren 1609-1652. In Arch. MPM 478 staan de regels, opgesteld door de werknemers zelf.
Enige artikelen uit ordonnantie L: Al de ordonantien van de Plantijnsche druckerij
ART. V. Alle de gene die soo veel geten oft gedroncken heeft, dat hij hier in huijs, oft op Druckerij, is een Calf maeckende (braken), sal betaelen de breuck van 3 stuyvers sonder clagen.
ART. 14. Anno 1620. is geordonneert als oock in ’t jaer 1632 en vernieuwt in ’t jaer 1646, dat niemant en sal mogen vier haelen, oft doen haelen: oft oock sijn kinders een uer oft twee laeten wermen, op de verbeurte van drij stuijvers.
ART. 23. Anno 1621. is geordonneert, dat den genen die den eersten slaet, sal gehouden sijn te geven de breucke van 3. guldens, ende den genen die geslagen wordt, hem weirende, sal geven die breuck van een gulden 10. stuyvers.
ART. 24. In ‘t selve jaer is geordonneert, dat soo wanneer daer Capellen bier in de Druckerij is, dat een iegelijck hem wachten soude van eenige onmanierlijckheijt te doen van schijten, op die breuck van 3. stuyvers.
ART. 28 Anno 1622. is geordonneert, dat alle de ghene die malcanderen heeten sal Fiel, janfoutere, Horendragher, oft Horen-beest, schelm, Dief, Korf-draegher, Pluymstrijcker, Verrader, oft Boegher, sal betaelen de breuck van 6. stuijvers sonder klaghen.
ART. 38. In ‘t selve jaer is geordonneert, dat geen Gesellen van dese Druckerij en sullen mogen gaen vechten teghen malkanderen op de Vrijdachs-mert, oft ontrent de Poorte van de Druckerije, sullen gehouden sijn die breucke te geven oft sij op de Druckerij ghevochten hadden.
ART. 39. Anno 1625. Soo is geordonneert, dat allen den genen die een mes in treckende in de Druckerije, om een ander daer mede te quetsen, oft te steken, sal moeten betaelen de breuck van eenen gulden.
ART. 41. Anni 1628. Soo is geordonneert, dat niemant hem en vervoorderen te spreken eenige imfameuse woorden, als lackt mijn mannelijckheyt, oft lackt mijnen eirs, etc. op sijn eerlijckste, sal verbeuren elc reijse 3 stuijvers. Dit is noch vernieuwt in ’t jaer 1632 al waren sij oock bewimpelt.
ART. 45. Anno 1632. den 22 December is geordonneert als dat hem niemant en sal vervoorderen het sij smorgens oft savonts van omtrent de poort sijn water te maecken, op de verbeurte van 6 stuijvers.
ART. 48. Voort is noch geordonneert, is het saecken dat iemant het Secreet vuijl heeft gemaeckt, soo sal den persoon die daer naer gaet ghehouden zijn het te adverteren soo haest dat ghesien wordt, op de breuck van 3. stuyvers.
ART. 68. Daer is in ‘t selve jaer geordonneert dat men in den Meesters huijs waer het zij geenen Toeback en sal moghen smooren, oft men sal geenen Harinck mogen braden, op de verbeurte van ses stuyvers.
ART. 85. Ten selven tijdt is geordonneert soo wanneer iemant droncken zijnde, een ander aen sijn werck comt tergen, oft eenich beletsel aendoen, sal verbeuren dertich stuyvers.
ART. 86. Anno 1667 den 5 Februari is geordonneert dat geen vrouwen van de Gesellen, van wie het zij, en sullen vermoghen in de Druckerije te comen rusie oft Crackeel maecken door Clappernije oft andersints, sal den Man verbeuren de breucke naer gelegentheyt van de saecke.
ART. 98. Anno 1688. is geordonneert als oock vernieuwt in ’t jaer 1690, 1692 en 1695 als dat hem niemant en sal vervoorderen naer den 8 uren smorgens uijt te gaen om Brandewijn te drincken, als oock in den selven te blijven staen tot halfnegen oft neghen uren, tot groot schandael van onsen Meester ende de Vrijghesellen, op de verbeurte van twelf stuijvers, en die hem op Druckerij sal comen te drincken, sal verbeuren 24 stuijvers, en den Capitein sal daer over moghen clagen sonder eenighe schade van sijnen persoon als oock over eenighe andere saecken soo vermach den Capiteyn sijn vrij clagen te hebben.